TIL ME`YORLARIDAN OG`ISHNING LISONIY VA NOLISONIY OMILLARI MASALASI
Abstract
Til me’yorlari har qanday jamiyatning nutqiy faoliyatida muloqot barqarorligi, tushunarlilik va kommunikativ uyg‘unlikni ta’minlovchi asosiy mezonlardan biridir. Tilning adabiy shakli aynan ushbu me’yoriy qoidalarga asoslangan holda rivojlanadi va ma’lum darajada kodifikatsiyalashgan normalar tizimini tashkil etadi. Biroq real hayotiy muloqotda bu me’yorlar doim ham qat’iy saqlanmaydi — ayrim holatlarda ular ongli yoki ongsiz tarzda buziladi, ya’ni til birliklari normativ andozalardan chetga chiqadi. Tilshunoslikda bu holat lisoniy deviatsiya yoki me’yoriy og‘ish deb yuritiladi. Lisoniy deviatsiya masalasi tilshunoslik fanida turli rakurslarda o‘rganilib kelinmoqda. Ba’zi yondashuvlarda bu hodisa nutqiy xatolik sifatida talqin qilinsa, boshqalarida esa u uslubiy vosita, ijtimoiy farqlilik belgisi yoki kommunikativ strategiya sifatida baholanadi. Aynan shu ikki qutb — normativlik va og‘ish, barqarorlik va variativlik, adabiylik va ijtimoiy nutq realiyalari o‘rtasidagi ziddiyat til tizimining dinamik va ko‘p qatlamli tabiatini ko‘rsatadi.
Mazkur maqola doirasida til me’yoridan chekinish holatlariga olib keluvchi omillar kompleks yondashuv asosida tahlil qilinadi. Jumladan, lingvistik (til tizimining ichki xususiyatlari va evolyutsiyasi), ijtimoiy (gapiruvchining ijtimoiy maqomi, yosh-gender omillari, dialektal va etnik farqlar), psixologik (gapiruvchining psixofiziologik holati, til kompetensiyasi, interferensiya), uslubiy (badiiy matnlardagi stilistik og‘ishlar, ekspressivlik) hamda pragmatik (kontekst va kommunikativ maqsad asosida yuz beruvchi ongli normabuzarliklar) omillar tahlilga tortiladi.
About the Authors
List of references
Mengliyev B. Hozirgi o ‘zbek tili //Toshkent-2018. – 2018.
Каримов С.А. Тил таълими ва меъёр. – Тошкент: Абдулла Қодирий номидаги халқ мероси нашриёти, 2002. – 267 б
Qudratov T. Nutq madaniyati asoslari. Oʻquv qoʻllanma //Toshkent:“Oʻqituvchi. – 1993.
Щур Е. А. Языковая норма: виды, пути формирования, современное состояние //Лингвистические исследования и их использование в практике преподавания русского и иностранных языков. – 2019. – С. 63-68.
Mukařovský J. Standard Language and Poetic Language // Jan Mukařovský, Chapter from History of Czech Functional Linguistics. – Brno: Masaryk University, 1932/2015. – P.41-48 .
Burceva M. N. Prichiny narusheniya norm russkogo literaturnogo yazyka i sposoby ih ustraneniya // Русский язык, 2014. – URL: 1sept.ru/articles/668891
Koshevec S. F. Prichiny narusheniya literaturno-yazykovyh norm v rechi sovremennoy molodezhi // Gumanitarnыe nauki: sb. tez. nauchn. sessii. – BGMU, 2023. – S.1-3 .
Cambridge Handbook of Romance Linguistics. Chapter 30: Social Factors in Language Change and Variation. – Cambridge University Press, 2022. – P.554-562
Nordquist R. Competence and Performance (Chomsky’s distinction) // ThoughtCo, Jan 2020
Wilinski J., Stolarek J. Norm and anomaly in language, literature, and culture. – Peter Lang GmbH, 2017.
Elyamany N. Decoding the Narrative Structure of E. E. Cummings’ Visual Love Poetry: A Stylistic Analysis of Foregrounding // Athens Journal of Philology, Vol.5, No.4, 2018. – P.285-300 .
Athens Journal of Philology. Introduction (E. E. Cummings’ deviation) – 2018 .
Leech G., Short M. Style in Fiction. – London: Longman, 1981. – p. 56-64. (Leech 1969 theory on deviation) .
How to Cite
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NonCommercial-NoDerivatives 4.0 International License.